Jan Zbigniew Wroniszewski "Znicz" - żołnierz, aktor, lalkarz

Dzisiaj - 27 marca - obchodzimy Międzynarodowy Dzień Teatru. Wśród podkomendnych "Ponurego" i "Nurta" amatorsko aktorstwem trudnili się Michał Basa "Mściciel", Tadeusz Chmielowski "Bartek", Bogusław Modzerowski "Szczerba", Karol Niedzielski "Dobosz". Był jeszcze jeden żołnierz, który całe swoje powojenne życie poświęcił pracy w teatrze, w teatrze nietypowym - teatrze lalek.

Jan Zbigniew Wroniszewski "Znicz", bo o Nim mowa, urodził się 11 marca 1921 r. w Kaliszu w rodzinie Stanisława i Michaliny z d. Cok. Miał dwóch młodszych braci Józefa Kazimierza "Konrada" (ur. 1925) i Bartłomieja (ur. 1928 r.). Lata 1927–1928 spędził we wsi Szarbsko nad Pilicą. Następnie rodzina Wroniszewskich mieszkała w Przedborzu, gdzie ukończył Szkołę Powszechną w Przedborzu. W 1934 r. przenieśli się z rodziną do Końskich. W latach 1934–1939 był uczniem klasy o profilu matematyczno-fizycznym Państwowego Gimnazjum i Liceum im. św. Stanisława Kostki w Końskich. Maturę zdał konspiracyjnie w 1942 r.

  

Od 3 września 1939 r. służył ochotniczo w jednej z grup koneckiej samoobrony. Broniąc Końskich pełnił służbę na barykadzie na Bawarii (zachodnia dzielnica Końskich). Dzień później przeżył bombardowanie miasta, znajdując się w strefie bezpośredniego rażenia. Od 1 listopada 1939 r. był członkiem szkolnej konspiracji pn. Gimnazjalna Drużyna Bojowa. Zajmowali się poszukiwaniem broni z wrześniowych pól bitewnych. 

  

Po zamknięciu przez okupanta koneckiego gimnazjum, w okresie od 17 lutego do 13 marca 1940 r. razem ze szkolnymi kolegami (Robert Bąkowski, Aleksander Choroszczyński, Ryszard Korzeniowski „Sewer”, Henryk Leszczyński, Wacław Winiarski) w stopniu szeregowego służył w Oddziale Wydzielonym Wojska Polskiego mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala” stacjonującym w tym czasie w Gałkach. Po skadrowaniu oddziału, został zdemobilizowany i powrócił do miasta, gdzie znów włączył się w pracę konspiracyjną. 

Na początku 1941 r. został wraz z całą Gimnazjalną Drużyną Bojową włączony do Związku Walki Zbrojnej. Przyjął wówczas pseudonim „Znicz”. W lutym 1941 r. zaczął pracować z kolegą szkolnym Bolesławem Wielgosińskim „Grabowskim” w wywiadzie Obwodu ZWZ Końskie. W ramach swoich obowiązków w okresie od lutego do marca 1941 r. m.in. zorganizował złożone z młodszych kolegów szkolnych dwie grupy obserwatorów rejestracji ruchu pojazdów Wehrmachtu. W czasie od 1 stycznia do 30 czerwca 1942 r. ukończył Zastępczy Kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Piechoty uzyskując stopień kaprala podchorążego rezerwy piechoty. 

  

Od listopada 1942 r. do maja 1943 r. kierował Referatem VI (Biuro Informacji i Propagandy) Komendy Obwodu AK Końskie. W ramach swych obowiązków razem z bratem Józefem Kazimierzem Wroniszewskim „Okoniem” i kolegą Władysławem Bańburą „Bańką” prowadzili stały nasłuch radiowy dla celów organizacyjnych. Na podstawie uzyskanych informacji wspólnie redagowali i wydawali obwodowy dwutygodnik „Sprawy Polskie”. 

   

Od grudnia 1942 r. do 20 sierpnia 1943 r. pełnił funkcję zastępcy komendanta placówki miejskiej AK w Końskich krypt. „Wierch”, „Aza” ppor. rez. Stanisława Strzemiecznego „Góry”. Od 1942 r. współdziałał także z „Kedywem” Obwodu AK Końskie, uczestnicząc w większych akcjach dywersyjnych z żołnierzami z miejskich plutonów AK nr 201 i 202, aż do momentu dekonspiracji miejskiej dywersji 12 lipca 1943 r. i przejścia tych żołnierzy do leśnego Oddziału Dywersji Bojowej Komendy Obwodu AK Końskie pod dowództwem kpr. Tadeusza Jencza „Allana”. 

  

Nocą 19/20 sierpnia 1943 r. wziął udział w akcji II Zgrupowania Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” pod dowództwem ppor. cc. Waldemara Szwieca „Robota” wspartego przez wspomniany Oddział Dywersji Bojowej na pociąg towarowy na stacji Wąsosz Konecki. Ze względu na aresztowania mające miejsce tej samej nocy w Końskich, nie powrócił już do miasta. Niemcy nie znajdując jego ani brata (żołnierza ODB), aresztowali i wysłali do obozu koncentracyjnego ich matkę. Jako „spalony” w Końskich, „Znicz” 20 sierpnia 1943 r. przeszedł z konspiracji miejskiej do II Zgrupowania. Otrzymał przydział do 2 plutonu „Wilka”. Pełnił funkcję celowniczego rkm i dowódcy grup wydzielonych. Kpr. pchor. „Znicz” przeszedł cały szlak bojowy II Zgrupowania: akcja na Końskie (31 sierpnia / 1 września 1943 r.), akcja pod Wólką Plebańską (4 września 1943 r.), bój pod Smarkowem (13 września 1943 r.), II obława na Wykusie (16 września 1943 r.), obława w Wielkiej Wsi (14 października 1943 r.), III obława na Wykusie (28 października 1943 r.). 

   

Prawdopodobnie 3 listopada 1943 r., po powrocie II Zgrupowania w Lasy Niekłańskie, „Znicz” i „Konrad” zostali zwolnieni z oddziału i przeszli na zimowe „meliny”. Udali się do Szarbska nad Pilicą, gdzie przebywali 1,5 miesiąca. Aresztowani zostali 23 grudnia 1943 r. na „melinie” w Szarbsku podczas jednej z niemieckich obław. Nie znaleziono przy nich broni, co uratowało im życie. Zostali przewiezieni do Końskich i osadzeni w miejscowym więzieniu. Po przesłuchaniach, 1 lutego 1944 r. braci przewieziono do więzienia Gestapo w Radomiu. 

   

Po śledztwie w radomskim Gestapo 12 marca 1944 r. wysłano Wroniszewskich transportem kolejowym do niemieckiego obozu koncentracyjnego KL Gross-Rosen. Po dwutygodniowej kwarantannie przesłano ich do filii KL Auschwitz w Świętochłowicach – Zgodzie (KL Eintrachthütte). 4 grudnia 1944 r. wywiezieni zostali do KL Mauthausen, a 28 grudnia 1944 r. wysłani kolumną pieszą do KL Gusen II. Pracowali tu m.in. w sztolniach Góry Sant Georgen, gdzie produkowane były myśliwce Messerschmitt. Niezwykłe jest, że trudy i cierpienia we wszystkich obozach przetrwali razem. Ani na chwilę nie zostali rozdzieleni w przypadkowo dobieranych listach transportowych, czy też podczas obozowych apeli. Gehenna Wroniszewskich skończyła się 5 maja 1945 r., gdy oswobodził ich oddział US Army z grupą uzbrojonych więźniów z KL Mauthausen. 

   

Po prawie trzymiesięcznym pobycie w Linzu bracia Wroniszewscy w lipcu 1945 r. powrócili do Końskich. Zamieszkali przy ul. Piotrkowskiej 39. Zdecydowali o podjęciu dalszej nauki. W Zarządzie Miejskim w Końskich Jan Zbigniew Wroniszewski uzyskał „świadectwo lojalności”, wymagane przez władze uniwersyteckie. W zaświadczeniu, podpisanym przez Przewodniczącego Miejskiej Rady Narodowej w Końskich, możemy przeczytać: "Stwierdzam, że Ob. Jan Zbigniew Wroniszewski, syn Stanisława i Michaliny z Coków, urodzony 11.3.1921 r., zamieszkały w Końskich, jest tu znany jako lojalny obywatel w stosunku do Narodu i Państwa Polskiego". 

   

Po uzyskaniu niezbędnych dokumentów, bracia Wroniszewscy wyjechali do Łodzi. Jako „obozowicze” byli dobrze traktowani w Polsce „ludowej”. Ujawnili się przed Komisją Likwidacyjną byłej AK przy WUBP w Łodzi. Z obawy przed ewentualnym aresztowaniem (za wiedzą Antoniego Piwowarczyka „Wąsowicza”) podali, że od 1943 r. należeli do Batalionów Chłopskich. 

   

W październiku 1945 r. immatrykulowali się obaj na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Łódzkiego. Jan Zbigniew studiował równolegle wokalistykę w Konserwatorium Łódzkim. We wrześniu 1948 r. zatrudniony został w Wydziale Kalkulacji i Zbytu Centralnego Zarządu Przemysłu Włókien Łykowych w Łodzi, gdzie pracował do sierpnia 1949 r. Zwolniony został za przynależność do AK. Po kilku miesiącach przerwy, jesienią 1949 r. znalazł pracę w Łódzkim Teatrze Lalek „Pinokio”. Pracując zdał eksternistycznie egzaminy: aktorski-lalkarski (1955 r.) i reżyserski (1972 r.). W 1961 r. objął dyrekcję i kierownictwo artystyczne Teatru Lalek „Czerwony Kapturek” w Olsztynie (obecnie Olsztyński Teatr Lalek), gdzie przeprowadził się na stałe. Na stanowisku dyrektora pracował do przejścia na emeryturę we wrześniu 1981 r. 

   

Pod koniec lat sześćdziesiątych XX w. zaangażował się w działalność Środowiska Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”–„Nurt”, uczestnicząc rokrocznie w czerwcowych spotkaniach na Wykusie i w Wąchocku. 

   

W latach osiemdziesiątych weterani II Zgrupowania („robotowcy”) podjęli się licznych inicjatyw upamiętnienia swoich poległych kolegów na Ziemi Koneckiej. Oprócz kilkunastu pomników w miejscach walk, widocznym do dzisiaj efektem ich działań była odbywająca się od 1984 r. uroczystość pn. „Konecki Wrzesień”, do której powstania przyczynił się m.in. J. Z. Wroniszewski. 

  

Do 1989 r. był członkiem Związku Bojowników o Wolność i Demokrację. Po 1989 r. członek Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej – Okręg Olsztyński – Koło Miejskie w Olsztynie i od 19 lutego 1993 r. w Związku Inwalidów Wojennych RP. 

   

Z Końskimi związał się bardzo mocno, co zaowocowało w ostatnich pięciu latach współpracą z Biblioteką Publiczną Miasta i Gminy Końskie i działającym przy niej Wydawnictwem Ars Libris. Dzięki temu Jan Zbigniew Wroniszewski oraz post mortem Bogumił Kacperski wydali pod ich redakcją sześć tomów wspomnień opisujących działalność konspiracji w Obwodzie SZP–ZWZ–AK Końskie. Uwieńczeniem wielkiego wkładu w działalność historyczną autora jest jego autobiografia Życie w ciekawych czasach. 

  

Rada Miasta i Gminy Końskie w uznaniu zasług Jana Zbigniewa Wroniszewskiego „Znicza” na rzecz Końskich nadała mu 3 września 2005 r. tytuł honorowego obywatela Gminy Końskie. Razem z nim tytuł ten otrzymali jego młodszy brat J. K. Wroniszewski „Konrad” oraz ks. infułat Bonifacy Miązek. Był także honorowym członkiem 5 Koneckiej Drużyny Harcerskiej im. ppor. cc. Waldemara Szwieca „Robota”, z którą współpracował od 1999 r. 

  

Zmarł 27 sierpnia 2014 r. w Olsztynie. Pochowany został 31 sierpnia 2014 r. na cmentarzu parafialnym w Dąbrówce w gm. Aleksandrów w pow. opoczyńskim, gdzie spoczywają także jego rodzice i brat Józef Kazimierz Wroniszewski „Konrad”. 

  

Odznaczenia: Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Złoty Krzyż Zasługi, Srebrny Krzyż Zasługi, Krzyż Walecznych, Krzyż Partyzancki, Krzyż Armii Krajowej, Krzyż Oświęcimski, Medal Zwycięstwa i Wolności 1945, Medal 30-lecia Polski Ludowej, Medal 40-lecia Polski Ludowej, Odznaka Zasłużony dla miasta Olsztyna, Odznaka Honorowa „Zasłużony dla Warmii i Mazur”, Honorowa Odznaka Żołnierza Armii Krajowej Korpusu „Jodła”, Odznaka Żołnierzy Armii Krajowej b. Okręgu Radomsko-Kieleckiego „Jodła”, Odznaka Środowiska Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury”-„Nurt”, Odznaka Weterana Walk o Niepodległość, Odznaka Zasłużony dla Polskiego Związku Byłych Więźniów Politycznych Hitlerowskich Więzień i Obozów Koncentracyjnych.

dr Marek Jedynak