100 lat Jana Piwnika

 

por. Jan Piwnik "Ponury" jako cichociemny.
(fot. ze zbiorów Kwatery majora "Ponurego"
w Janowicach).

31 sierpnia 2012 r., o godz. 3 nad ranem mija dokładnie 100 lat od narodzin mjr Jana Piwnika „Ponurego”, jednego z najsłynniejszych cichociemnych – spadochroniarzy Armii Krajowej, legendarnego dowódcy partyzanckiego z Gór Świętokrzyskich i Nowogródczyzny. Z tej okazji zapraszam do zapoznania się z biogramem tej niesłychanie barwnej postaci, która mimo, że stała się legendą już za życia, dla wielu osób pozostaje postacią nieznaną.

Jan Piwnik urodził się 31 sierpnia 1912 r. w chłopskiej rodzinie w Janowicach koło Ostrowca Świętokrzyskiego. Jego matka Zofia z domu Kłonica była rodowitą Janowiczanką, natomiast ojciec, również Jan, pochodził z pobliskich Mirkowic. Piwnik miał dwie siostry: Agnieszkę i Katarzynę oraz brata Józefa. W 1923 r. ukończył mieszczącą się w Janowicach szkołę powszechną i starał dostać się do Męskiego Gimnazjum im. Joachima Chreptowicza w Ostrowcu Świętokrzyskim. Mimo pomyślnie zdanych egzaminów do szkoły nie został przyjęty od razu, lecz dopiero w następnym roku jako ekstern.

W wieku 18 lat.
(fot. ze zbiorów Kwatery majora
"Ponurego" w Janowicach)

Po złożeniu w maju 1932 r. egzaminu dojrzałości, 11 sierpnia stawił się we Włodzimierzu Wołyńskim na VII kurs Szkoły Podchorążych Rezerwy Artylerii. 1 lutego 1933 r. awansował na bombardiera, natomiast w dniu zakończenia kursu – 23 czerwca na stopień plutonowego, otrzymując jednocześnie tytuł podchorążego artylerii. Pierwszym wojskowym przydziałem Piwnika był 10 pułk artylerii ciężkiej w Przemyślu, gdzie w okresie od 24 czerwca do 16 września 1933 r. odbył praktykę podoficerską, po której 21 września otrzymał awans na ogniomistrza.
  

11 grudnia 1933 r., rozpoczął się nowy etap w jego życiu, kiedy to został mianowany posterunkowym Policji Państwowej (PP) i otrzymał rozkaz stawienia się w Normalnej Szkole Fachowej dla Szeregowych PP w Mostach Wielkich w województwie wołyńskim. Kurs trwał od 3 stycznia do 2 czerwca 1934 r., ale już 26 maja Piwnik otrzymał skierowanie do policji w Warszawie. Pobyt w stolicy nie trwał jednak zbyt długo, bowiem 25 czerwca powołano go na szkolenie rezerwy do 10  pac-u, które zakończył 4 sierpnia, a już następnego dnia został awansowany na starszego ogniomistrza. Otrzymał także wniosek nominacyjny na podporucznika rezerwy artylerii. Sam awans nastąpił ze starszeństwem z 1 stycznia 1935 r.
  

Jan Piwnik w gronie rodzinnym.
(fot. z archiwum domowego
Mieczysława Sokołowskiego).

Po szkoleniu w Przemyślu powrócił do policji warszawskiej, gdzie pracował w wydziale śledczym. Zajmował się ochroną osobistą premiera Leona Kozłowskiego, a po jego odwołaniu premiera Walerego Sławka. 1 lutego 1935 r. awansował na starszego posterunkowego PP, natomiast 18 lipca został przeniesiony do Kowla w województwie wołyńskim, gdzie 1 marca 1936 awansował na przodownika PP. Po kilku miesiącach – 1 września został ponownie przeniesiony, tym razem na stanowisko dowódcy posterunku PP w Kisielinie w powiecie Horochowskim. Pełniąc tę funkcję 3 lipca 1937 r. zgłosił się do Szkoły Oficerów PP w Warszawie, gdzie do 29 kwietnia 1938 r. odbywał szkolenie, po którym 1 maja otrzymał awans na starszego przodownika PP.

3 kompania Grupy Rezerwy Policji
z Golędzinowa, Częstochowa 1939 r.
(fot. zbiorów Kwatery Majora "Ponurego"
w Janowicach)

Kolejnym policyjnym przydziałem Piwnika, począwszy od 7 maja 1938 r., była stacjonującą w Warszawie, a ściślej mówiąc Golędzinowie, Grupa Rezerwy Policyjnej (GRP). Początkowo pełnił funkcję dowódcy 1 plutonu w 1 kompanii grupy. Na tym stanowisku 27 lipca został powołany na wojskowe ćwiczenia do nowej jednostki  macierzystej, jakim był 2 pułk artylerii ciężkiej w Chełmie, gdzie uznano go za wzorowego oficera rezerwy. Szkolenie zakończył 22 sierpnia.


 

Aspirant PP Jan Piwnik
 odznaczony Brązowym Krzyżem Zasługi
(fot. z archiwum domowego Marka Jedynaka)

28 wrześniu 1938 r. z rąk premiera Felicjana Sławoja Składkowskiego otrzymał Brązowy Krzyż Zasługi za: „Zasługi w służbie bezpieczeństwa publicznego”. 5 kwietnia 1939 r. objął dowództwo 1 plutonu w 3 kompanii GRP, 1 maja 1939 r. awansował do stopnia aspiranta (pierwszy stopień oficerski w policji), a już 18 dni później został p.o. dowódcy 3 kompanii. Warto wspomnieć, że w okresie 26 czerwca – 19 sierpnia odbył jeszcze 8-mio tygodniowy wojskowy kurs oficerów zwiadu artylerii w Mazowieckiej Szkole Podchorążych Rezerwy Artylerii w Zambrowie.

Podczas wojny obronnej 1939 r., od 2 do 7 września 1939 r., policyjna kompania Piwnika wraz z całą grupą golędzinowską wchodziła w skład Szybkiej Grupy Zaporowej ochraniającej przeprawy na Pilicy od Białobrzegów do Nowego Miasta nad Pilicą. Dalsza droga kompanii to szlak przez Warszawę ku granicy węgierskiej, którą przekroczyła 21 września i została internowana w miejscowości Felsőpakony, a następnie László Major. Podczas internowania Piwnik oprócz wzorowej organizacji obozu, za co zyskał uznanie władz węgierskich, wszedł w skład konspiracji przerzucającej ludzi do Francji. Po wyjściu na jaw tegoż procederu 15 stycznia 1940 r. kompania została rozwiązana, a Piwnik miał być przeniesiony do cytadeli w Budapeszcie, a następnie do obozu karnego. Jednak symulując ciężką chorobę został przewieziony do szpitala w Budapeszcie, z którego zdołał zbiec 9 lutego 1940 r. i poprzez Jugosławię i Włochy dotrzeć 10 dni później do Paryża.
  

Po pozytywnym zweryfikowaniu w Polskich Siłach Zbrojnych, został wcielony w szeregi organizowanej 4 Dywizji Piechoty, początkowo do 4 pułku artylerii ciężkiej, a po rezygnacji z jego formowania, do 4 pułku artylerii lekkiej. Ze względu na fakt, że dywizja nie została do końca sformowana, nie wzięła udziału w bojach kampanii francuskiej i została drogą morską ewakuowana do Wielkiej Brytanii. Jan Piwnik został zaokrętowany w La Pallice 19 czerwca 1940 r., a na ląd brytyjski zszedł 3 dni później w porcie Plymouth.

 

Oficer PSZ na Zachodzie.
(fot. z archiwum domowego
Mieczysława Sokołowskiego).

Początkowo żołnierze dawnej 4 DP przebywali w okolicach Biggar w Szkocji, gdzie dowódca całości płk Stanisław Sosabowski starał się zorganizować z nich 2 Brygadę Strzelców, a następnie Kanadyjską Brygadę Strzelców. 19 lipca Piwnik został przydzielony do 4 dywizjonu artylerii lekkiej organizowanej brygady. W tym samym dniu jednostka została przeniesiona w okolice Eliock w Szkocji, 15 sierpnia przekształcona w 4 Brygadę Kadrową Strzelców (4 BKS), a 2 września ukierunkowana na szkolenie sabotażowo-dywersyjne z myślą o potrzebach konspiracji w kraju, stając się podstawą szkolenia cichociemnych.
  

Jan Piwnik pragnąc powrotu do Ojczyzny wszechstronnie się szkolił. Wziął m.in. udział w: kursie zaprawy dywersyjno-minerskiej w Inverlochy Castle pod Fort William; w pierwszym polski kursie walki konspiracyjnej w Briggens pod Londynem; w IV kursie łączności dla oficerów broni 4 BKS; w szkoleniu spadochronowym w Ringway pod Manchesterem; w III kursie samochodowym w Leven; w kursie łączności i motorowym w Dundee; w uzupełniającym polskim kursie szturmowym przy III batalionie 4 BKS oraz w tzw. „kursie korzonkowym” w Dunkeld nad rzeką Tay, czyli w szkoleniu z przetrwania w terenie. Dzięki wysokim notom, jakie otrzymał podczas poszczególnych kursów oraz pozytywnej opinii przełożonych z brygady, 20 marca 1941 r. awansował na porucznika.
  

7 października 1941 r. został oficjalnie przeniesiony do Sztabu Naczelnego Wodza, a trzy dni później zaprzysiężony na rotę Związku Walki Zbrojnej pod kryptonimem „Ponury” i wyznaczony do „pójścia” do Polski w roli cichociemnego. Start w operacji „Ruction”, podczas której został przerzucony do kraju, nastąpił 7 listopada 1941 r. z lotniska Linton-on-Ouse koło Yorku, a zrzut odbył się na zrzutowisku „Ugór” w miejscowości Czatolin koło Skierniewic tego samego dnia.
  

Order  Virtuti Militari V klasy
(fot. autora)

Od początku grudnia 1941 r. do 9 kwietnia 1942 r. Piwnik pełnił funkcję Szefa Odbioru Zrzutów w Komórce Odbioru Zrzutów „Syrena” Komendy Głównej ZWZ-AK. 15 maja otrzymał przydział do wydzielonej organizacji dywersyjnej „Wachlarz”, gdzie dowodził II odcinkiem. Zadaniem „Wachlarza” było prowadzenie dywersji na zapleczu frontu wschodniego oraz osłanianie powstania powszechnego gdyby takowe w Polsce wybuchło. Na początku sierpnia 1942 r. wraz ze swym zastępcą, także cichociemnym por. Janem Rogowskim „Czarką” został aresztowany w Zwiahlu podczas jednego z wyjazdów w teren. Jednak niezdekonspirowani trafili do więzienia pod zarzutem włóczęgostwa. Po jakimś czasie udało im się zbiec i pod koniec września powrócić do Warszawy. 31 grudnia 1942 r. „Ponury” otrzymał rozkaz uwolnienia z więzienia w Pińsku swojego kolegi cichociemnego kpt. Alfreda Paczkowskiego „Wani” – dowódcy III odcinka „Wachlarza”. Akcja została pomyślnie przeprowadzona 18 stycznia 1943 r. przez oddział liczący 16 żołnierzy AK. Dzięki spektakularnemu sukcesowi Dowódca AK gen. Stefan Rowecki „Grot” 3 lutego nadał Piwnikowi oraz Rogowskiemu Ordery Wojenne Virtutii Militari V klasy. Sama akcja odbiła się potężnym echem w okupowanej Polsce, a jej plan był wykładany na szkoleniach dywersyjnych jako wzorcowy.
  

W okresie przekazywania struktur „Wachlarza” do Kierownictwa Dywersji ("Kedyw") (luty-marzec 1943 r.) „Ponury” pracował jako wykładowca na kursach organizowanych przez Kedyw KG AK, o kryptonimach „Szkoła”, „Zagajnik”, „Filtry”. W marcu na najwyższym szczeblu AK otrzymał zgodę na organizowanie oddziału partyzanckiego na rodzinnej Kielecczyźnie. Do 27 maja, kiedy ostatecznie przybył w Góry Świętokrzyskie, odbywał szereg podróży między Warszawą, a Kielecczyzną.

por. Jan Piwnik "Ponury",
dowódca Zgrupowań Partyzanckich
AK "Ponury"
(fot. Feliks Konderko za C. Chlebowski,
Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie. 

Piwnik zorganizował 3 zgrupowania partyzanckie. I-sze pod dowództwem cichociemnego por. Eugeniusza Gedymina Kaszyńskiego „Nurta”, II-gie dowodzone przez cichociemnego ppor. Waldemara Szwieca „Robota” oraz III-cie pod dowództwem ppor. Stanisława Pałaca „Mariańskiego”. W szczytowym okresie liczyły one około 400 żołnierzy, dość dobrze wyszkolonych oraz uzbrojonych. „Ponury” zorganizował nawet produkcje pistoletów maszynowych odwzorowujących angielskie steny. Oprócz dowództwa zgrupowań od 4 czerwca 1943 r. pełnił również funkcję komendanta Kedywu okręgu kielecko-radomskiego AK. Zgrupowania początkowo wspólnie, a następnie samodzielnie prowadziły akcje sabotażowe, dywersyjne oraz otwartą walkę z okupantem, będąc niepokonanym przeciwnikiem od początku lipca do końca października 1943 r. Jednak ze względu na zdradziecką działalność zakonspirowanego u boku „Ponurego” agenta Gestapo ppor. Jerzego Wojnowskiego „Motora”, Niemcy świetnie orientowali się w poczynaniach oddziału. Przyczyniło się to licznych obław, które nękały partyzantów oraz do śmierci kilkudziesięciu z nich, w tym trzech cichociemnych: ppor. „Robota”, ppor. Rafała Niedzielskiego „Rafała Mocnego” oraz por. „Czarki”. Z tego powodu oraz ze względu na odmienny pogląd na prowadzenie działalności partyzanckiej niż komenda okręgu, 2 stycznia 1944 r.  „Ponury” otrzymał rozkaz odwołujący go z dowództwa zgrupowań i 20 stycznia wyjechał do Warszawy.
 

por. Jan Piwnik "Ponury", dowódca
VII batalionu 77 pp AK
(fot. za C. Chlebowski, Pozdrówcie
Góry Świętokrzyskie)

Kolejnym przydziałem Piwnika był okręg nowogródzki AK, gdzie wyruszył 20 lutego 1944 r. w przebraniu pracownika niemieckiej organizacji Todt. Przybył na miejsce w trzeciej dekadzie lutego. Początkowo przebywał gościnnie w III Uderzeniowym Batalionie Kadrowym. 12 marca wszedł w skład sądu, który rozpatrywał sprawę rtm. Józefa Świdy „Lecha”, któremu zarzucono zaprzestanie walki z Niemcami i skierowanie się przeciwko partyzantce sowieckiej. 14 marca został szefem Ośrodka Szkolenia Strzeleckiego przy Nadniemeńskim Zgrupowaniu Batalionów Partyzanckich w Hołdowie, a pod koniec miesiąca objął stanowisko komendanta Kedywu ośrodka (obwodu) Szczuczyn „Łąka”.

 

Na początku kwietnia został mianowany dowódcą VII batalionu 77 pułku piechoty AK, który następnie  przekształcono w Zgrupowanie „Zachód”. Pod swym dowództwem miał ponad 700 partyzantów w 4 kompaniach. Prowadził liczne akcje dywersyjne i bojowe przeciwko wojskom niemieckim. Starał się uregulować na własnych zasadach stosunki z partyzantką sowiecką. W czerwcu 1944 r., rozpoczął realizację operacji „Burza” na podległym terenie. Poległ 16 czerwca, idąc w pierwszej linii ataku na strażnicę graniczną w Bohdanach pod Jewłaszami. Dwa dni później w Wawiórce odbył się jego pogrzeb.

Jan Piwnik był żonaty z Emilią Malessą z domu Izdebską, którą poślubił 27 listopada 1943 r. w Warszawie. Nie miał dzieci. Został odznaczony m.in.: Brązowym Krzyżem Zasługi w 1938 r., Złotym Krzyżem Zasługi z Mieczami w 1944 r., dwukrotnie Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy w 1943 r. i 1944 r., Orderem Wojennym Virtuti Militari IV klasy w 1988 r. oraz Orderem Odrodzenia Polski w 2010 r. Pośmiertnie został również awansowany do stopnia majora. Jest patronem policji świętokrzyskiej oraz około 30 drużyn harcerskich. Ma swoje ulice w 16 miastach Polski. Jego imię nosi 5 szkół w województwie świętokrzyskim. W 1988 r. jego prochy zostały złożone w Klasztorze Cystersów w Wąchocku.
 

----------------------------------------------------
Niniejszy tekst ukazał się w publikacji: Wykus – pokolenia, red. M. Jedynak, Wykus 2012, pod tytułem mjr Jan Piwnik „Ponury” (1912-1944).