Wykus i jego bohaterowie w medalierstwie - część I

Kapliczka na Wykusie. 

Autor Jarosław Pacek uczestnik wycieczki ze Starachowic

”Oni przecież walczyli nie o to,
By brać udział w zasług targowisku: Ich był las i kamienie, i błoto,
Ich był dym i wszy, i ognisko.”
Weteranom z oddziału "Ponurego" - Andrzej Gawroński

      Patrząc na przekrój medali w tematyce polskiego oręża walczącego w czasie II wojny światowej niewątpliwie najwięcej z nich poświęconych jest "ludowemu" Wojsku Polskiemu, co ze względu na naszą zawiłą historię po zakończeniu wojny nikogo nie powinno i pewnie nie dziwi. Lata okłamywania i „uciszania” historii zrobiły swoje i dziś medali upamiętniających LWP jest znacznie więcej niż tych, które gloryfikują Armię Krajową, Jej żołnierzy i dokonania. Choć od ponad 30 lat medale i plakiety oddające hołd żołnierzom Armii Krajowej wydawane są oficjalnie, przez różne środowiska, organizacje i osoby prywatne proporcje niestety nie zostały zbliżone. I wprawdzie nie chodzi tu o liczby czy rankingi, ale hołd i pamięć należy się także, a może przede wszystkim żołnierzom, o których oficjalna historia przez wiele lat milczała.

Mimo że przez wiele lat chciano o istnieniu Armii Krajowej i bohaterstwie jej żołnierzy zapomnieć, to były, są i będą środowiska, które pamiętały, pamiętają i pamiętać będą. Byli żołnierze, ich rodziny i przyjaciele to bez wątpienia środowiska bardzo skuteczne w wielości form upamiętniania i propagowania historii o Armii Krajowej. Należy pamiętać, że przez wiele lat działania, które były podejmowane narażały ich na represje ze strony „oficjalnych czynników”.

Jednym z takich najbardziej skutecznych i efektywnych w swych działaniach środowisk jest Środowisko Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich Armii Krajowej "Ponury"-"Nurt". Osoby związane z tym środowiskiem od wielu już lat dbają o miejsca pamięci, propagowanie bohaterstwa poległych, jak i żyjących żołnierzy z Gór świętokrzyskich. Działania Środowiska patrząc na estymę, jaką darzone są postacie „Ponurego”, „Nurta” i ich żołnierzy, oraz coroczne tłumy na Wykusie są niewątpliwie ogromną i przynosząca wspaniałe efekty pracą.
Praca Środowiska by upamiętnić bohaterów, Ich czyny i poświęcenie przejawia się od wielu lat również w postaci wydawanych medali i plakiet pamiątkowych związanych – mówiąc ogólnie z Wykusem i jego bohaterami. Medale „wykusowe”, jak pozwolę je sobie nazywać, są od wielu lat uważane przez kolekcjonerów za bardzo udane i bardzo pożądane, co ja, jako jeden z tych pożądających owe medale z całą powagą potwierdzam.
         W porównaniu z innymi środowiskami kombatanckimi czy organizacjami ilość medali związanych z Wykusem nie ma w kraju chyba sobie równych. I choć nie chodzi tylko o liczby to należy pamiętać, że za ilością zawsze w tym wypadku idzie, jakość.
Wśród moich medali związanych z szeroko rozumianym tematem Armii Krajowej ("Szare Szeregi", BCH) medale "wykusowe” również są pozycjami bardzo ważnymi i w wielu przypadkach bardzo trudnymi do zdobycia. Właśnie z powodu wielości wydanych medali związanych z Wykusem swoją prezentację pozwolę sobie przedstawić w dwóch odsłonach. Pierwsza z nich dotyczyć będzie medali, które na dzień dzisiejszy są w moim posiadaniu a część druga będzie swoistą listą marzeń "wykusowych" medali. Medale, które są w mojej kolekcji przedstawię według roku ich powstawania.

Najstarszym medalem związanym z Wykusem w mojej kolekcji jest medal upamiętniający XXXV rocznicę śmierci majora Jana Piwnika „Ponurego”. Medal wydany w 1979 roku to również jeden z pierwszych medali związanych z Armią Krajową, które ukazały się w Polsce. Na zlecenie emitenta – Środowiska Świętokrzyskich Zgrupowań Partyzanckich "Ponury"-"Nurt", medal o wymiarach 112×96 mm zaprojektowała pani Katarzyna Piskorska a wykonał go metodą odlewu z brązu pan Teodor Kawecki w swym zakładzie w Gdyni.

XXXV rocznica śmierci majora Ponurego Jana Piwnika. Projekt Katarzyna Piskorska. Wykonawca Teodor Kawecki - Gdynia 1979. 112 x 96mm.

Prawdopodobnie pierwowzór portretu Ponurego z medalu XXXV rocznicy śmierci (foto F. Konderko)

           Z okazji 25 rocznicy powstania kapliczki na Wykusie w 1982 roku wydano medal, który upamiętniał ową rocznicę. Niestety oprócz informacji o roku wydania 1982 i średnicy – 45 mm nie posiadam informacji o autorze projektu i producencie. Na medalu umieszczono pseudonimy żołnierzy służących w Zgrupowaniach Partyzanckich AK „Ponury”: "Zjawa", "Emilia", "Grażyna", "Jawa", "Ryś", "Świt", tak jak to jest na kapliczce.

25 lat kapliczki na Wykusie. Emitent ... Projekt ... Wykonawca ... 1982. 45mm.

           Kolejnym medalem z mojej kolekcji jest medal/plakieta wydana z okazji 40-lecia powstania oddziału Ponurego. Medal według projektu Andrzeja Kastena ps. „Zulejka” wykonał w roku 1983 Teodor Kawecki w swojej pracowni w Gdyni. Plakieta o wymiarach 67x67mm upamiętniła oprócz oddziału Ponurego także 120 rocznicę Powstania Styczniowego.

Andrzej Kasten ps. „Zulejka" - ur. 20 sierpnia 1923 r. w Warszawie w latach 1943 - 1944 był żołnierzem Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” i I batalionu 2 pp Legionów AK „Nurta”. „Zulejka” jest autorem wielu medali i pomników w tym:

·        Pomnik Kościuszkowców (Warszawa Praga Północ),

·        Pomnik Waleriana Łukasińskiego (Warszawa),

·        Pomnik mjr. Jana Piwnika „Ponurego” (Wąchock 1984 r.)

·        Pomnik Żołnierzy Armii Krajowej (Oleszno),

·        Pomnik Podziemnego Państwa Polskiego (Wąchock 1989 r.), 

40 Rocznica powstania oddziału Ponurego i 120 rocznica Powstania Styczniowego. Projekt Andrzej Kasten. Wykonanie Teodor Kawecki - Gdynia 1983. 67x67 mm.

      Jeden z najbardziej znanych wizerunków Jana Piwnika „Ponurego”, który widnieje na pomniku w Wąchocku został przedstawiony także na medalu, który wydany jest w dwóch wersjach „opisowych” i w wielu różnych wersjach „materiałowych”. Właśnie z powodu popularności tego medalu, który produkowany jest metodą odlewu medal ten produkowany był przez wielu wytwórców z różnych materiałów. W przypadku tego medalu należy skupić się na dwóch wersjach opisowych, gdyż różnice, choć wydają się niewielkie są bardzo ważne a przede wszystkim oddają sytuację polityczną tamtych dni.

Medal w wersji pierwszej przedstawia popiersie Jan Piwnika „Ponurego”, rok Jego urodzin i śmierci oraz znak „Cichociemnych”. Na awersie medalu obok symbolu zgrupowania widnieje data śmierci i napis „Poległ nad Niemnem. Powrócił w Góry Świętokrzyskie” i data 17.IX.1987. Data ta jest faktyczną datą sprowadzenia prochów „Ponurego” do Polski i złożenia ich w opactwie oo. Cystersów w Wąchocku. Choć medal ten został właśnie z racji daty, wydany, jako druga wersja ja umieszczam go, jako wersję pierwszą właśnie z racji tego, że jako pierwowzór te pierwszeństwo mu się należy. Medal ten zaprojektował Bohdan Borowski ps. „Walek” a wykonał go Teodor Kawecki z Gdyni w roku 1987.

Bohdan Borowski ps. „Walek” - W okresie okupacji, pod pseudonimem „Walek”, należał do komórki opoczyńskiego Kedywu. Współpracował m.in. z żołnierzami partyzanckiego Oddziału Lotniczego „Henryk”, biorąc udział w patrolach dywersyjnych (m.in. brawurowa akcja na magazyn Baudienstu w Opocznie).

Ponury - Major Jan Piwnik. Projekt Bohdan Borowski Wykonanie Teodor Kawecki -Gdynia 1987. 70 mm.Wersja I.

      Druga wersja tego medalu to wersja, na której umieszczono inną datę powrotu prochów „Ponurego” w Góry Świętokrzyskie - 21.VI.1987. Niestety nie udało mi się dotrzeć do informacji, jakie wydarzenie kryje się za tą datą. Według uzyskanych informacji obie wersje medalu od początku były produkowane prawie równocześnie a różnica była w miejscu ich rozpowszechniania. Za datę wydania przyjmuje się rok 1987 (tak podje literatura przedmiotu), choć słyszałem, ze możliwy jest rok 1988 gdyż w tym roku miały miejsce oficjalne uroczystości pogrzebowe.

Ponury - Major Jan Piwnik. Projekt Bohdan Borowski Wykonanie Teodor Kawecki -Gdynia 1987. 70 mm.Wersja II.

      W 45. rocznicę powstania Zgrupowań Partyzanckich AK "Ponury" wydany został medal, którego projektantem była pani Janina Barcicka. Medal o średnicy 70 mm wydany był nieco wcześniej niż sama rocznica, bo już w kwietniu 1987 roku wyprodukowała go Mennica Polska w nakładzie 2000 sztuk. Tak jak i na wcześniejszych dwóch medalach tak i na tym postać Jana Piwnika jest przedstawiona w charakterystycznym zimowym kożuchu, ale niestety nie udało mi się ustalić czy jest to powielony wizerunek oparty na fotografii czy na wyobraźni wcześniejszych artystów, którzy tworzyli pomniki i medale.

45 rocznica powstania Świętokrzyskiego Zgrupowania Partyzanckiego Armii Krajowej. Projekt Janina Barcicka. Wykonawca MP IV1987. 70mm.

      Kolejnym medalem, który najprawdopodobniej także upamiętniał pogrzeb jest medal o średnicy 60 mm wydany w roku 1996 i dotyczący sprowadzenia na Wykus prochów majora Eugeniusza Kaszyńskiego ps., „Nurt”. Niestety nie posiadam żadnych informacji o emitencie i wytwórcy tego medal. Według innej wersji medal ten mógł być wydany w Anglii w roku 1976 i upamiętniać pogrzeb majora „Nurta” na emigracji. Do takiej wersji może skłaniać nietypowy materiał, z jakiego wykonany jest ów medal. Fotografia medalu przedstawia go po niewielkim czyszczeniu, ale widoczne są jeszcze miejsca bardzo zabrudzone. Obecnie medal ten odzyskał wcześniejszą świetność, ale chciałem pokazać, że często pamiątki związane z Armią Krajową, Wykusem itp., niszczeją zapomniane w szufladach czy skrzynkach z narzędziami zamiast cieszyć oko i upamiętniać bohaterów z pod znaku AK.

Pogrzeb majora Eugeniusza Kaszyńskiego Nurta-1994.

      W ramach 40 rocznicy powstania i poświęcenia kapliczki na Wykusie oraz utworzenia Środowiska Żołnierzy Zgrupowań AK Ponury–Nurt Środowisko Żołnierzy Świętokrzyskich Zgrupowań wydało w roku 1997 medal/plakietę o wymiarach 72x72 mm. Na medalu oprócz wspomnianej kapliczki widnieje znak Środowiska. Choć oficjalnie nieznane jest mi, jak i innym znawcą przedmiotu, nazwisko projektanta tego medalu ja na podstawie innych dzieł typowałbym pana Andrzeja Kastena ps. „Zulejka”. Niestety także i wytwórca tej plakietki na dzień dzisiejszy pozostaje nieznany.

40 rocznica poświęcenia kapliczki na Wykusie.

      Kolejny medal różni się nieco w zestawieniu z wcześniejszymi medalami tym, że nie widnieją na nim nazwy miejscowości np., Wykus czy pseudonimy – „Ponury”, „Nurt”, ale niewątpliwie swą tematyką dotyczy bez wątpienia tematów „Wykusowych”. Medal ten wydany został z okazji XV-lecie koła nr 1 Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej w Kielcach a jego emitentem byli najprawdopodobniej członkowie wspomnianego Koła. Niestety o medalu tym wiadomo jest mi tylko tyle, że wydany był w roku 2004, wykonany metodą odlewu a jego średnica to 78 mm. Tak jak i we wcześniejszych medalach tak i tu nieznane jest mi nazwisko projektanta i nazwa wytwórcy.

XV-lecie koła nr 1 ŚZŻAK w Kielcach. 78mm.

      Ostatnim medalem, który posiadam w swych zbiorach, a który dotyczy wspomnianej tematyki „Wykusowej” jest medal, który był już prezentowany we wcześniejszej prezentacji, ale by zestawienie było pełne nie można go pominąć. Medal, którego projektantami jest Rusłana i Andrzej Nowakowscy został wydany w 2009 roku w ramach serii „Polacy w II wojnie światowej” przez Skarbnicę Narodową. Niewątpliwie bardzo miłym jest fakt, że na medalu, który wydany został dla upamiętnienia wszystkich „Cichociemnych” przedstawiona została właśnie postać majora Jana Piwnika. Medal lustrzany o średnicy 40 mm wydano w dwóch wersjach (I - mosiądz platerowany 24-karatowym złotem i wersja II srebrna) w nakładzie 10000 sztuk.

Cichociemni. Polacy w II Wojnie Światowej.

      I to już niestety wszystkie „Wykusowe medale”, które na dzień dzisiejszy są w moim posiadaniu. Mam nadzieję, że przyjdzie kiedyś taki czas, że będę mógł szczycić się z posiadania wszystkich wydanych medali związanych z Wykusem.

      Przy okazji jeszcze mała prośba, jak widać przy wielu medalach nieznani są emitenci, projektanci, wykonawcy, nakłady a nawet lata ich wydania – jeśli macie Państwo choćby szczątkowe informacje na ten temat będę zobowiązany za ich przekazanie.

      W kolejnym tekście przedstawię medale związane z, Wykusem ale te, które niestety nie są jeszcze w mojej kolekcji a więc niebawem część druga - swoista listą marzeń "wykusowych" medali.

       Za wszystkie uwagi, komentarze i poprawki z góry dziękuje.

           

Jacek Buciński - jacko33

_______________________
Bibliografia:
Abramek Zdzisław, Powstanie Warszawskie 1944 medalami pisane, 2003.

Kowal Kazimierz, Sawicki Zdzisław, Dzieje oręża polskiego w medalierstwie.

Welker Lesław, Symbolika znaków Polski Walczącej.

Welker Lesław, Znaki Polski Walczącej.

http://www.opoczno-top.pl/artykul,8222;Walek8221;___malarz_i_zo%C5%82nierz,1871.html

http://pik.kielce.pl/page/12610/article/214/

http://ponury-nurt.blogspot.com/2011/11/zaduszki-na-wykusie.

html://ponury-nurt.blogspot.com/2010/07/wsrod-lasow-wertepow.html

http://powstanie1863.zsi.kielce.pl/index.php?id=u07

http://sosw.starachowice.pl/node/100

http://www.wykus.zhr.pl/old/biografie/zjawa.htm