O zdradzie słów kilka ...

Świętokrzyskie srebrniki Judasza. Głos w sprawie „Motora”

W historii Zgrupowań Partyzanckich AK „Ponury” zapisało się wielu odważnych i bohaterskich żołnierzy. Jednak ta piękna karta historii naszego regionu naznaczona była piętnem zdrady jednego z oficerów. Jerzy Wojnowski, bo o nim mowa, to postać, której działalność na Ziemi Świętokrzyskiej przyniosła wiele ofiar. Mieszkańcy spacyfikowanego Michniowa, ofiary trzech niemieckich obław na Zgrupowania, ppor. cc. Waldemar Szwiec „Robot” i jego drużyna ochronna, wreszcie por. cc. Jan Rogowski „Czarka” to tylko nieliczne przykłady osób, które sprzedał współpracując z Niemcami. Kim był człowiek, który pod płaszczem działalności partyzanckiej ukrywał swoją pracę na rzecz niemieckiego okupanta?

Jerzy Wojnowski urodził się 13 września 1915 r. w Skarżysku–Kamiennej. Następnie zamieszkał w Kielcach. Jego pasją były samochody i muzyka. Po szkole średniej (technikum kolejowe) ukończył szkołę podoficerską w Modlinie o specjalności saperskiej.
  

W okresie przedwojennym Wojnowski wraz z rodziną przeniósł się na Polesie, gdzie podjął pracę kierowcy w Nadleśnictwie Brześć. We wrześniu 1939 r. walczył jako ochotnik m.in. pod Brześciem i Żabinką. Następnie trafił do organizującego się od jesieni 1941 r. „Wachlarza”. Początkowo działał w transporcie samochodowym III odcinka, natomiast od stycznia 1943 r. przeniesiony został na odcinek IV. Jako kierowca niemieckiego zarządcy lasów umożliwił 11 lipca 1942 r. przejęcie przez patrol „Wachlarza” znacznej sumy pieniędzy. Zdobyto wówczas ok. 50000 marek polskich. Swego męstwa dowiódł jednak przede wszystkim u boku „Ponurego” podczas akcji rozbicia więzienia w Pińsku 18 stycznia 1943 r. Nie tracąc zimnej krwi uniemożliwił wszczęcie alarmu, zabijając strażnika. Za akcję otrzymał Krzyż Walecznych, z którym przybył w Góry Świętokrzyskie.
  

„Motor” był jednym z bardziej lubianych partyzantów „Ponurego”. Zwykle wesoły i uśmiechnięty w nieodłącznej cyklistówce, kompan leśnych trudów partyzanckiego życia, swoją postawą imponował młodym żołnierzom. W Zgrupowaniach pełnił funkcję dowódcy plutonu saperskiego oraz łącznika między oddziałem a Komendą Okręgu i Komendą Główną AK. Był człowiekiem wielu funkcji i o co najmniej dwóch obliczach.
  

Z drugiej bowiem strony Wojnowski był agentem kieleckiego Gestapo o pseudonimach „Garibaldi”–„Mercedes”. Człowiekiem, który zdradzając kolegów, stał się ich najokrutniejszym katem. Jego droga do agenturalnej działalności nigdy nie została w pełni wyjaśniona. Nie znamy dokładnego czasu pozyskania go przez niemiecką Tajną Policję Państwową, ani też motywów, jakie nim kierowały.
  

Przesłuchujący go oficerowie Wojskowego Sądu Specjalnego, już po zdekonspirowaniu przez KG AK, nie zwrócili dostatecznej uwagi na pełne wyjaśnienie początków współpracy „Garibaldiego” z Gestapo. Sam zeznał, że rozpoczął ją w sierpniu 1943 r. Miał zostać wówczas zatrzymany przez żandarmerię w Skarżysku. Powiedział Niemcom, że jest partyzantem „Ponurego” i może być dla nich ważnym źródłem informacji. Dziś nie ulega najmniejszej wątpliwości, że słowa Wojnowskiego mijały się z prawdą.
  

Faktem jest, że „Motor”–„Garibaldi” 2 lipca 1943 r. został zatrzymany (względnie odwiedził) żandarmerię w Skarżysku. Wynika to z meldunku kpr. Eugeniusza Kowalskiego „Łosia” do kpt. cc. Bolesława Kontryma „Żmudzina”, szefa komórki likwidacyjnej KG AK. Lipiec był miesiącem, w którym w Okręgu nastąpiły wzmożone aresztowania. Najprawdopodobniej były już one wynikiem doniesień „Garibaldiego”. W tych okolicznościach zeznanie Wojnowskiego o sierpniowym zatrzymaniu i wstąpieniu wówczas w konfidenckie szeregi było fałszywe. Początków jego agenturalnej działalności należy poszukiwać wcześniej.
  

Inne światło na historię „Mercedesa” rzucił w latach pięćdziesiątych Józef Kessler – żołnierz „Wachlarza” posługujący się pseudonimami „Sęk” i „Jakoby”, a z drugiej strony jeden z asów radomskiego Gestapo, „V–Person” o kryptonimie „K–22” vel „Józef Konarzewski” vel „Paul Kurz”. Kessler podczas swojego procesu zeznał, że na przełomie lutego i marca 1943 r. osobiście zwerbował „Motora” do pracy na rzecz okupanta niemieckiego. Był to szczególnie trudny czas dla Wojnowskiego. Po akcji pińskiej ukrywał się w Warszawie, gdzie znał nielicznych i czuł się niepewnie. Żył w zagrożeniu. Jego matka, z którą (co należy podkreślić) był bardzo zżyty, przebywała w więzieniu. Nie było szans, by podjąć zbrojną próbę jej odbicia. Sam na własną rękę nie mógł podjąć takiej akcji ze względu na brak środków. Z psychologicznego punktu widzenia, w tym okresie był jednostką łatwą do zmanipulowania. Kessler o tym wiedział. Bez wątpienia potrafił to wykorzystać werbując zżytego z „Ponurym” oficera poprzez szantaż lub perswazję („Motor” był zawiedziony, że za Pińsk otrzymał Krzyż Walecznych a nie, jak „Ponury” czy „Czarka” Virtuti Militari).
  

W świetle znanych autorce dokumentów kroki Jerzego Wojnowskiego do podjęcia współpracy z Gestapo najprawdopodobniej wyglądały następująco: Zaszantażowany lub zmanipulowany przez Kesslera zgłosił się do urzędu żandarmerii w Skarżysku–Kamiennej. Powiedział, że jest oficerem „Ponurego” i chce podjąć współpracę z Gestapo. W ciągu 8 dni został umówiony na spotkanie z Oberscharführerem Frankiem Czokiem. Wojnowski podpisał Verplichtungserklärung (zobowiązanie). Otrzymał pseudonim „Garibaldi”–„Mercedes” i oficjalnie został agentem kieleckiego Gestapo.
  

Data rozpoczęcia tej współpracy nadal pozostaje trudna do ustalenia. Faktem jest jednak, że już od marca 1943 r. w otoczeniu „Motora” zaczęły dziać się rzeczy dziwne. Prześledźmy je kolejno. Wojnowski wiedział, że ppor. Władysław Hackiewicz „MSZ” wybierał się do Kielc po broń. Znał również datę planowanej podróży. „MSZ” został w Kielcach aresztowany. Gestapo wiedziało o nim wszystko. Na teczce śledczej istniało jego prawdziwe nazwisko. Skąd je znano? Wydaje się prawdopodobne, że od (wtedy już) „Garibaldiego”. Następnie Wojnowski na prośbę rodziny Hackiewicza udał się do Kielc po informacje. Nie wiedział, że równocześnie wiadomości rodzinie aresztowanego dostarczał przekupiony funkcjonariusz Gestapo. Trzeba podkreślić, że wszelkie dane obu informatorów w pełni się ze sobą pokrywały. Skąd Wojnowski miał takie informacje? Być może jego źródłem byli kieleccy żandarmi, z którymi mógł już wtedy współpracować.
  

Kolejnym wydarzeniem było dziwne aresztowanie por. Mariana Przysieckiego „Mariana” 29 marca 1943 r., a następnie jego uwolnienie kilka dni później. Zatrzymanie mogło być skrupulatnie zaaranżowane przez „Garibaldiego” po to właśnie, aby odwrócić od siebie wszelkie ewentualne podejrzenia. Chciał zapewnić sobie alibi przed zbliżającymi się wydarzeniami.
  

A działo się jeszcze wiele. Msza w katedrze św. Floriana w Warszawie w dniu 7 kwietnia 1943 r. i aresztowanie obecnych na niej kilku oficerów „Wachlarza”, w tym „Mariana”. Sprawa sióstr Marii i Jadwigi Snopkówien zastrzelonych przez „Motora” za współpracę z Gestapo. Jego czasowe zniknięcie z otoczenia związanego z „Wachlarzem”. Wszystkie te wydarzenia miały miejsce wiosną 1943 r. Wobec tego wydaje się prawie pewne, że „Motor” w czerwcu 1943 r. przybył w Góry Świętokrzyskie już jako agent Gestapo. Do takiego wniosku doszedł również kontrwywiad AK.
  

Jaka była zatem motywacja „Motora” do podjęcia współpracy z Gestapo? Sam na ten temat nie powiedział nic. Możemy snuć domysły, czy Kessler zaszantażował go trudną sytuacją matki, czy też Wojnowski podjął współpracę z pobudek ideologicznych. Być może kierowała nim nadmierna ambicja i chęć wspięcia się po agenturalnych szczeblach kariery? A może przyświecały mu względy finansowe? Wojnowski podczas śledztwa przyznał, że za swoją działalność otrzymał łącznie 3600 zł. Nie była to duża kwota. Pamiętać jednak trzeba, że podstawowym środkiem wynagradzania agentów nie była gotówka. Nią Gestapo nie szastało nigdy. Stosowano przede wszystkim system wynagradzania w naturze. Najczęściej były to wódka, papierosy, mąka, cukier, mięso, tekstylia, a więc towary pochodzące z rabunków i konfiskat. Znane jest autorce pokwitowanie podpisane przez „Garibaldiego” (używającego kryptonimu „Henryk”) odbioru od Policji Bezpieczeństwa w dn. 20 stycznia 1944 r.: 3 l wódki, 3 kg kiełbasy, 4 kg cukru oraz 400 papierosów.
  

Pewne jest natomiast jedno. „Garibaldi” gorliwie informował Gestapo o wszystkim, co było mu wiadome. Bezlitośnie wydawał w niemieckie ręce swoich kolegów. Dekonspirował lokale i przekazywał Niemcom pocztę, którą przewoził jako łącznik Zgrupowań. Był bardzo ostrożny i niezwykle sprytny. Jego agenturalna działalność pochłonęła wiele ofiar. W założeniach Gestapo „Garibaldi” miał być docelowo elementem umożliwiającym rozpracowanie Komendy Głównej AK oraz w miarę możliwości Komendę Okręgu.
  

W wyniku rozpracowania kontrwywiadu AK pętla zdrady została jednak przerwana. 28 stycznia 1944 r. wyrokiem Wojskowego Sądu Specjalnego „Motor”–„Garibaldi” został skazany na śmierć. Wykonawcą wyroku Polski Podziemnej był chor. Tomasz Waga „Szort”. Ciało agenta do dziś leży w pobliżu Milejowic (w powiecie opatowskim), w miejscu, w którym został zastrzelony za swoją agenturalną działalność.